Sơn son thếp vàng là bàn thờ hay đồ thờ cúng được sơn màu đỏ tươi và thếp vàng trên phần hoa văn, phần chữ viết. Thếp vàng được làm bằng tay hoặc mạ vàng.
1. Tìm hiểu về Sơn son
Sơn son: Sơn được sử dụng là loại sơn được chế ra từ nhựa cây sơn trên rừng (là đặc sản của nước ta). Cây sơn có ở khắp nơi trên đất nước Việt Nam, có thể là sơn tự nhiên hoặc sơn trồng để thu hoạch. Thời gian trồng cây sơn rất lâu thường kéo dài ít nhất là 3 năm từ khi gieo hạt tới lúc lấy được nhựa. Sau khi lấy nhựa sơn thì phần sơn sống này được để nguyên 3-4 tháng cho đứng sơn, sơn lắng xuống tạo ra nhiều lớp khác nhau. Mỗi lớp được sử dụng với mục đích riêng, lớp lỏng trên cùng có màu nâu được gọi là sơn mặt dầu là lớp sơn tốt nhất.
Hiện nay, tùy vào từng sản phẩm và yêu cầu của khách hàng lựa chọn sử dụng sơn ta hoặc sơn công nghiệp.
Quy trình sơn son lên đồ thờ cúng:
- Gắn sơn
- Sơn lót
- Sơn phủ
Dù thếp vàng làm nổi bật cái nét riêng biệt của đồ thờ cúng có sơn son thếp vàng và loại thường gỗ mộc nhưng khâu sơn son lại đặc biệt quan trọng và phúc tạp hơn nhiều so với khâu thếp vàng. Chính vì vậy, người thợ cần có tay nghề cao, kinh nghiệm và thật cẩn thận.
2. Tìm hiểu về thếp vàng
Thếp vàng là việc trang trí dán lớp vàng lá, vàng quỳ được dát thật mỏng lên về mặt các vật dụng bằng gỗ, đá, đồng,… để tạo màu vàng tự nhiên, có ánh kim bắt mắt và sang trọng. Nếu vàng được thếp lên lớp sơn ta thì sẽ cho ra màu sắc thay đổi theo từng độ “chín” của sơn.
Quy trình thếp vàng:
- Hom, bó, làm vóc (nếu cần):
Dùng bột đá trộn sơn để chít các vết rạn nứt của tấm gỗ mộc. Công đoạn này nhằm bảo vệ tấm vóc không thể thấm nước, không bị mối mọt, không phụ thuộc môi trường làm gỗ co ngót.
- Dùng sơn phủ lót ba nước, đánh nhẵn rồi sơn phủ.
- Dát vàng quỳ, bạc quỳ lên lớp sơn phủ khi còn ướt.
Nếu dùng bạc quỳ thì phải phủ sơn ta lên bề mặt bạc quỳ. Khi sơn khô, bạc quỳ ngả màu vàng óng như vàng thật. Còn nếu dùng thếp vàng quỳ thì có thể phủ sơn gọi là thếp vàng chín hoặc không phủ sơn gọi là thếp vàng sống. Thếp vàng chín có màu đậm hơn, không đẹp như thếp vàng sống nhưng đồ vật được bền, lâu bay hơn.
Lớp thếp vàng được dát lên phần họa tiết, chạm chổ và chữ.
Để bảo quản đồ thờ sơn son thếp vàng thì người dùng sử dụng khăn khô hay cây phất trần lau thật chăm chút, nhẹ nhàng để không làm mòn thếp.
Sơn son thếp vàng là một nghề cổ được lưu truyền hàng nghìn năm trên thế giới. Rất nhiều nền văn minh đã sử dụng để trang trí cung điện, nhà thờ, nhà chùa hay hoàng cung. Ở Việt Nam đồ Sơn son thếp vàng được ứng dụng rất nhiều trong Hoàng Tộc và các Đền chùa, không gian thờ của các dòng họ, nhà thờ tổ,…
Nghề sơn son thếp vàng là tổng hợp của nhiều nghề khác nhau. Người thợ cần biết chế tác trên đá, gỗ, đồng,… cần cả kiến thức xây dựng và kiến thức mỹ thuật đảm bảo tính thẩm mỹ và phong cách của các thời kỳ lịch sử.
Sơn son thếp vàng được sử dụng cho:
- Bàn thờ tổ, thờ gia tiên, các mẫu ô xa – chấp tải
- Bức hoành phi câu đối hay cuốn thư
- Cửa võng – chiều châu
- Ngai – khảm – kiệu
- Tượng phật – tượng mẫu – tượng mỹ nghệ
- …
Hiện nay, ở Việt Nam, làng nghề Sơn Đồng (Hoài Đức – Hà Nội) là làng nghề chuyên về sản xuất đồ thờ, thủ công mỹ nghệ, sơn son thếp vàng nổi tiếng. Làng nghề sở hữu trên 200 cơ sở sản xuất lớn nhỏ từ xa xưa đến nay, nghệ nhân dân gian có tay nghề cao, tỉ mỉ và cẩn thận. Sản phẩm đồ thờ cúng sơn son thếp vàng Sơn Đồng được đánh giá cao, đa dạng mẫu mã, gỗ – sơn – thếp vàng đều đạt tiêu chuẩn.